Γέννηση - Βάπτιση
Ο κύκλος της ζωής του ανθρώπου ξεκινά με τη Γέννηση (άφιξη). Ο ερχομός ενός παιδιού στη ζωή καθώς και η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι γεγονότα που σημαδεύουν βαθιά τη ζωή μας. Ήταν αναπόφευκτο, λοιπόν να συσχετιστεί μια πληθώρα εθίμων και δεισιδαιμονιών με τα δύο αυτά σημαντικά γεγονότα, τη γέννηση και το θάνατο.
ü Έθιμα Εγκυμοσύνης
Από την εγκυμοσύνη της ακόμη η γυναίκα έπρεπε να είναι προσεκτική στο κάθε τι. Αυτό βέβαια ήταν αρκετά δύσκολο μιας και οι δουλειές του σπιτιού ήταν πάρα πολλές και τις περισσότερες από αυτές έπρεπε να τις κάνει η ίδια. Δεν έλειπαν βέβαια και οι φορές που έπρεπε να πάνε στα χωράφια, όπου μερικές μάλιστα γεννούσαν εκεί. Η έγκυος γυναίκα λοιπόν, συνέχιζε να ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να δουλεύει στα χωράφια σε όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της. Δεν έπρεπε όμως να βγαίνει έξω το βράδυ, κυρίως από τον έκτο μέχρι τον ένατο μήνα της εγκυμοσύνης της, συνήθεια που επικρατεί και σήμερα. Απέφευγε επίσης να πηγαίνει στις κηδείες. Η εξήγηση για μας σήμερα είναι απλή: Μια έντονη συγκίνηση ίσως γινόταν η αιτία για μια άσχημη εξέλιξη της εγκυμοσύνης, πράγμα που θα είχε επιπτώσεις και στο ίδιο το μωρό. Οι χωρικοί όμως, άνθρωποι απλοί, έδιναν απλούστερη ερμηνεία: Η έγκυος, που παραβρίσκονταν σε κηδεία, γεννούσε μωρό με έντονη κιτρινάδα αν μετά την κηδεία δεν ακουμπούσε κάτι σιδερένιο ή πράσινο χρώμα. Τις κηδείες έπρεπε να αποφεύγει μια γυναίκα μέχρι να σαραντίσει. Η έντονη συγκίνηση θα μπορούσε να μειώσει ή να σταματήσει το γάλα της και ο θηλασμός -αν λάβουμε υπόψη μας ότι συχνά ξεπερνούσε ακόμη τα δύο χρόνια- ήταν ύψιστης σημασίας για τη μητέρα και το παιδί.
Οι στείρες γυναίκες πάντως, αύξαναν τις πιθανότητές τους να πιάσουν παιδί, αν έτρωγαν πίτα από φούρνο που άναβε πρώτη φορά. Αν πάλι έκανε παιδιά, αλλά όλο κορίτσια, θα μπορούσε να βαφτίσει αγόρι για αλλάξει και τη δική της τύχη ή να δώσει στο τελευταίο της κορίτσι, το όνομα Σταμάτα ή Αγόρω, για ευνόητους λόγους. Όταν μείνει έγκυος μια γυναίκα, αν έχει διάθεση να τρώει γλυκά θα κάνει αγόρι, ενώ αν θέλει ξινά, κορίτσι. Οι έγκυες προστατεύονται από τον Άγιο Ελευθέριο (καλή λευτεριά = καλή γέννα) και τιμούν επίσης και τον Άγιο Ευστάθιο για να «σταθεί» (να ζήσει) το παιδί, τον Άγιο Σπυρίδωνα, για να μην έχει σπυριά και τον Άγιο Συμεών για να μην έχει κάποιο σημάδι ή ελάττωμα. Λένε μάλιστα ότι αν τη μέρα της γιορτής του η έγκυος τρομάξει κι ακουμπήσει κάποιο μέλος του σώματός της, το παιδί θα γεννηθεί με σημάδι στο αντίστοιχο μέλος.
ü Έθιμα Γέννας
Τα παλαιότερα χρόνια οι γυναίκες γεννούσαν στο σπίτι τους. Στη γέννα παρείχε τις απαραίτητες φροντίδες μια γυναίκα του χωριού, συνήθως ηλικιωμένη, που είχε σχετική πείρα και έπαιζε το ρόλο της μαμής. Όταν μια γυναίκα ήταν έτοιμη να γεννήσει, η πεθερά της καλούσε τη μαία του χωριού. Σύμφωνα με μια παράδοση, η μαία ερχόταν κρατώντας τρία καλάμια στο χέρι της και έχοντας στο στόμα λίγο νερό. Όταν έμπαινε στο δωμάτιο της ετοιμόγεννης, κατάπινε λίγο νερό, ενώ με το υπόλοιπο ράντιζε την κοιλιά της προοριζόμενης μητέρας. Στη συνέχεια, έπαιρνε ένα αβγό και το περνούσε τρεις φορές, γύρω από την κοιλιά της γυναίκας. Στο τέλος, το τοποθετούσε στα πόδια της και η ετοιμόγεννη το έσπαζε με το δεξί της πόδι. Όλη αυτή η διαδικασία γινόταν για να εξασφαλιστεί μια ανώδυνη γέννα. Η ετοιμόγεννη γυναίκα καθόταν σε ένα σκαμνί, για να είναι πιο εύκολη η γέννα. Η μαμή έβγαζε το μωρό, έκοβε τον ομφάλιο λώρο με μια μεταξωτή κλωστή, γνωστοποιούσε το φύλο του στη μητέρα και τους συγγενείς, καθάριζε το μωρό και τύλιγε τον ομφαλό του με λίγα μαλλιά, που είχαν κόψει από τη μητέρα. Έτσι έμενε μέχρι να πέσει ο ομφαλός του. Η ίδια γυναίκα το έντυνε. Στη συνέχεια, το άφηνε στο κρεβατάκι του. Δίπλα του τοποθετούσε μια σκούπα, ένα φαράσι, λίγο ψωμί και λίγο αλάτι. Χαρακτηριστικό είναι ότι τότε φάσκιωναν τα μωρά για αρκετό χρονικό διάστημα. Το πρώτο γάλα έπινε το μωρό από κάποια γυναίκα του χωριού, η οποία θήλαζε και το δικό της παιδί. Μελλοντικά τα δύο παιδιά συνδέονταν ψυχικά σαν αδέλφια και η γυναίκα θεωρούνταν παραμάνα.
Τρεις ημέρες μετά τη γέννηση του μωρού το επισκεπτόταν στο σπίτι η γυναίκα που είχε βοηθήσει στη γέννα. Του έκανε το πρώτο μπάνιο και του χάριζε κάτι, συνήθως ένα ζευγάρι πιτζάμες. Σε κάποια μέρη, τη τέταρτη μέρα μετά τη γέννα, η λεχώνα αφού άλλαζε ρούχα, πήγαινε με το μωρό και τη πεθερά της στο ποτάμι του χωριού. Μαζί τους, έπαιρναν μια αλλαξιά ρούχα για το μωρό, αγγείο για το νερό, λίγο ψωμί, κρεμμύδι και αλάτι. Όταν έφταναν στο ποτάμι, γέμιζε η μητέρα το αγγείο με νερό, βουτούσε το ψωμί τρεις φορές στο ποτάμι, αλάτιζε το κρεμμύδι και το έτρωγε μαζί με το ψωμί. Έπειτα έπινε λίγο νερό από το αγγείο, στρεφόταν προς την ανατολή και μουρμούριζε τα εξής λόγια: «Όπως βγαίνει ο ήλιος, έτσι να βγαίνει και το γάλα». Μετά έδινε στο μωρό να πιει λίγο νερό. Στη συνέχεια καθόταν τρεις μέρες στο σπίτι, πριν πάει να δουλέψει στους αγρούς. Μετά από όλα αυτά, επισκέπτονταν τη μητέρα στο σπίτι, φέρνοντας δώρα για το μωρό. Την αρχή έκανε η μαία, η οποία έφερνε στη μητέρα ένα καρβέλι ψωμί, τηγανίτες, άσπρο πανί και διάφορα ρουχαλάκια. Η μητέρα του μωρού της χάριζε ένα σαπούνι, μια ποδιά και ένα πουκάμισο. Η ίδια γυναίκα μετά από μια βδομάδα έβαζε στάχτη με ούζο στη πλάτη του μωρού, αν αυτό είχε κιτρινάδα και με ένα ξυράφι του ξύριζε ελαφρά την πλάτη. Η λεχώνα τις πρώτες μέρες ποτέ δεν έπρεπε να κοιμάται μόνη καθώς είναι επιρρεπής στα κακά πνεύματα.
ü Έθιμα Λοχείας
Και η λοχεία, περίοδος δύσκολη και κουραστική για μια γυναίκα, που την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη σωματικά και ψυχικά, είχε τους άγραφους κανόνες της. Είναι αξιοσημείωτο ότι πολλά ήταν αυτά που έπρεπε να αποφεύγει μια λεχώνα, για να μη της κοπεί το γάλα. Η λεχώνα λοιπόν δεν έπρεπε να δέχεται επισκέψεις μετά τη δύση του ήλιου, δοξασία που κυριαρχεί και στις μέρες μας, ακόμα και στις πόλεις. Όσοι επισκέπτονταν το σπίτι της λεχώνας της πήγαιναν κρασί ή τηγανίτες και, αν την επισκέπτονταν μετά τη δύση του ήλιου, δεν έπρεπε να πάρουν τίποτε από το σπίτι της. Δεν επιτρέπονταν να αφήσει η λεχώνα έξω απλωμένα ρούχα δικά της ή του μωρού μετά τη δύση του ήλιου. Αν τύχαινε μια λεχώνα να συναντήσει άλλη λεχώνα έπρεπε να της γυρίσει την πλάτη. Η λεχώνα δεν έπρεπε να φυσά τη φωτιά, ακόμη έπρεπε να έχει τη φτέρνα της ανάμεσα στα σκέλια, όταν καθόταν καταγής. Πριν σαραντίσει μια μητέρα δεν έβγαινε από το σπίτι της, συνήθεια που τηρείται συχνά και στις μέρες μας. Όταν σαράντιζε πήγαινε με την οικογένειά της στο σπίτι της μητέρας της, η οποία τους έκανε το τραπέζι. Μετά το σαράντισμα μπορούσαν η μητέρα και το μωρό να πάνε στην εκκλησία. Η γυναίκα στις 40 αυτές ημέρες δεν έπρεπε να έχει επαφή με τον άνδρα της, γιατί αν αυτό συνέβαινε όταν έπαιρνε τον σαραντισμό, απ' την εκκλησία (ειδική ευχή όπου ο Ιερέας διαβάζει στο βρέφος και στη μητέρα. Αν το βρέφος είναι αγόρι, το παίρνει μαζί του στο Ιερό), λέγανε γύρισε η σκύλα με το σκυλάκι της, ενώ αν δεν είχε επαφή, λέγανε γύρισε η Παναγία με το μωρό της. Τέτοιες ήταν οι οδηγίες για να είναι αυτή και το μωρό για πάντα υγιείς. Οι μητέρες απέφευγαν να βγάζουν το μωρό τους έξω τη νύχτα, για να μην αρρωσταίνουν και να μη ματιάζονται από τους ζηλιάρηδες.
Το πρώτο δόντι ενός μωρού έφερνε και φέρνει ξεχωριστή χαρά στην οικογένειά του. Όταν, λοιπόν εντόπιζαν το πρώτο δόντι, η μητέρα του έβραζε σιτάρι και το έβαζε σε ένα ταψί, για να γιορτάσουν το ευχάριστο συμβάν. Πάνω τοποθετούσε διάφορα αντικείμενα όπως στυλό, ψαλίδι, σφυρί και με βάση το αντικείμενο που το μωρό θα έπιανε πρώτο στο χέρι του, οι συγγενείς προσπαθούσαν να προσδιορίσουν το επάγγελμα που αυτό θα ήθελε να ακολουθήσει μελλοντικά. Πρόκειται για έθιμο που πολλοί τηρούν και σήμερα. Αλλά και στα πρώτα βηματάκια του παιδιού δίνονταν μεγάλη σημασία. Όταν αυτό έκανε τα πρώτα του βήματα, του έβαζαν δύο ελαφρά ξύλα κάτω από τις μασχάλες του, με τα οποία έπρεπε να περπατήσει για λίγο. Η μητέρα του παιδιού στη συνέχεια ζύμωνε ψωμί, έβαζε τα ξύλα στη σόμπα και έψηνε εκεί το ψωμί το οποίο το μοίραζε σε συγγενείς και φίλους. Το έθιμο αυτό δεν το συναντάμε σήμερα.
ü Έθιμα Βάπτισης
Συνήθιζαν κάποτε να βαπτίζουν τα μωρά όταν ήταν δεκαπέντε περίπου ημερών και άλλοτε όταν ήταν δύο ή τριών μηνών. Σήμερα συνήθως βαπτίζουν τα μωρά όταν είναι λίγο μεγαλύτερα. Την Τετάρτη πριν τη βάπτιση οι γιαγιάδες του καλούσαν τους συγγενείς και φίλους της οικογένειας δίνοντάς τους ψωμί. Σήμερα τους καλούν οι γονείς με πρόσκληση και συχνά με κουλούρια. Αξιοσημείωτη είναι η απουσία των γονέων του μωρού τα παλαιότερα χρόνια από την Εκκλησία, όπου γίνονταν η βάπτιση. Το πρωί της Κυριακής η γιαγιά του μωρού, συνήθως η μητέρα του γαμπρού, το πήγαινε στην Εκκλησία, για να βαπτιστεί. Παλιά, η νονά ήταν πάντα η ίδια στην οικογένεια και αυτό συνεχιζόταν από γενιά σε γενιά.
Η νονά έπαιρνε το λαδόπανο, την αλλαξιά, μία φορεσιά και τις λαμπάδες. Το όνομά του ήταν τις περισσότερες φορές επιλογή του νονού ή της νονάς του και κάποτε δεν το γνώριζαν ούτε και οι ίδιοι οι γονείς του. Σε κάποια μέρη το όνομα αποφασίζονταν από τους γονείς του πατέρα. Όταν λοιπόν αναγγέλλονταν στη Εκκλησία το όνομα του μωρού, έτρεχαν τα παιδιά να το γνωστοποιήσουν και στους γονείς του. Αυτοί έδιναν χρήματα σε όποιο παιδί τους έλεγε πρώτο το όνομα. Σήμερα βέβαια οι γονείς το επιλέγουν και δίνουν συχνά στα παιδιά τους το όνομα κάποιου παππού ή γιαγιάς του. Οι γονείς είναι παρόντες στη βάπτιση του παιδιού. Όταν τελειώσει το μυστήριο, η μητέρα σκύβει, κάμει 3 μετάνοιες στο νονό, του φιλεί το χέρι και παραλαμβάνει το παιδί. Μετά το μυστήριο της βάπτισης οι καλεσμένοι τρώγανε και γλεντούσαν στο σπίτι των γονέων του παιδιού. Η οικογένεια συνήθιζε να ψήνει κατσίκι για το σκοπό αυτό, ενώ σε περίοδο νηστείας οι γυναίκες έβραζαν φασόλια ή καλαμπόκι. Αλλά και οι καλεσμένες γυναίκες μαγείρευαν διάφορα φαγητά και τα έφερναν στο τραπέζι. Το γλυκό που κερνούσαν και στην περίπτωση αυτή ήταν ο μπακλαβάς. Σήμερα το σχετικό τραπέζι γίνεται σε κάποια ταβέρνα. Συνήθιζαν και συνηθίζουν να βγάζουν κάποιο δίσκο κατά τη διάρκεια του φαγητού, όπου οι καλεσμένοι έριχναν κάποιο χρηματικό ποσό για το μωρό.
Άλλο ένα γλέντι γινόταν και μετά από 3 ημέρες, μόνο για τις γυναίκες, όταν η νονά έβγαζε το μωρό από το λάδι. Κατά τη διάρκεια του ξελαδώματος έβαζε ένα αυγό στο νερό, για να είναι ατελείωτες οι μέρες του όπως δεν έχει αρχή και τέλος το αυγό. Επίσης έριχναν μέσα στη σκάφη του μωρού χρήματα για να είναι αγαπητό όπως το χρήμα, λέγοντας ο καθένας και τις ευχές του. Το πρώτο Πάσχα μετά τη βάπτιση του παιδιού οι γονείς του επισκέπτονταν το νονό και τη νονά, χαρίζοντάς τους ένα αρνί σαν ένδειξη σεβασμού και εκτίμησης, μια και ο νονός θεωρείται πνευματικός πατέρας του παιδιού και η νονά πνευματική του μητέρα. Ο νονός με τη σειρά του χάριζε στο βαπτιστικό του κάποιο ρούχο. Σήμερα συνηθίζεται να επισκέπτονται και ο νονός και η νονά το βαπτιστικό τους, χαρίζοντάς του ένα δώρο και τη λαμπριάτικη λαμπάδα του. Αυτό γίνεται μέχρι τα 12 χρόνια περίπου του παιδιού. Μέσα σε όλα αυτά τα έθιμα, υπήρχαν και πολλές λαϊκές αντιλήψεις για τους άτεκνους. Συχνά εφαρμόζονταν παραδοσιακές μέθοδοι θεραπείας της στειρότητας για παράδειγμα με βότανα.
Χαρακτηριστικό που συνδέει τη γέννηση με το θάνατο είναι το διάστημα του Σαραντισμού. Σαράντα μέρες ως κανονική περίοδος μετάβασης του νεογέννητου στον κόσμο των ζωντανών και του πεθαμένου στον κόσμο των νεκρών. Δεν είναι λίγες η φορές που άτεκνα ζευγάρια ή με προβλήματα στην εγκυμοσύνη, κάνουν Tάξιμο στους άγιους και κυρίως στην Παναγία για απόκτηση υγιούς παιδιού. Έτσι πολλές φορές μπορεί ένα παιδί να ονομαστεί από τον άγιο - προστάτη του ή να πάρει κάποιο επίθετο της Παναγίας σαν όνομα, όπως το Τσαμπίκος και Τσαμπίκα, χαρακτηριστικά ονόματα από την Παναγία την Τσαμπίκα στη Ρόδο. Άλλα έθιμα απαιτούν το παιδί να μην κουρευτεί μέχρι τη βάπτισή του. Ακόμα και τα νύχια του που κόβονται πριν τη βάπτιση, θα πρέπει να φυλαχτούν και να ριχθούν στην κολυμπήθρα. Παλιά, ο τρόπος επιλογής του αναδόχου ήταν απλός: το πρώτο παιδί μιας οικογένειας, το βάπτιζε αυτός που ήταν κουμπάρος στο γάμο του ζευγαριού. Σήμερα αυτό το έθιμο δεν ακολουθείται πάντα, ανάλογα με τις επιθυμίες των γονέων. Επίσης σε πολλά μέρη συνηθιζόταν, ο νονός ή η νονά να είναι ένας θείος ή θεία του μωρού. Εάν κάποιος ξεκινήσει να βαφτίζει παιδιά, πρέπει όλα του τα βαφτιστήρια να είναι του ίδιου φύλου, δηλαδή όλα αγόρια ή όλα κορίτσια. Αυτό συμβαίνει γιατί τα βαφτιστήρια, όντας πνευματικά παιδιά του ίδιου ανθρώπου, θεωρούνται αδέλφια και γι' αυτό δεν θα επιτρεπόταν ένας πιθανός γάμος μεταξύ τους. Αν τα βαφτιστήρια είναι όλα του ίδιου φύλου, δεν υπάρχει τέτοια πιθανότητα.