Εφευρέτης
της μεθόδου είναι ο Αλόϊς Σενεφέλντερ (Aloisius Senefelder, 1771-1834).
Ο Σενεφέλντερ, που γεννήθηκε στη Πράγα, ασχολήθηκε με τη συγγραφή
θεατρικών έργων. Στη προσπάθειά του να βρει οικονομικούς τρόπους
αναπαραγωγής των έργων του πειραματίστηκε με τη μέθοδο της χαλκογραφίας.
Στη χαλκογραφία, το θέμα χαράσσεται σε βάθος (εσώγλυφα) σε μία χάλκινη
επιφάνεια. Η μελάνη απλώνεται σε ολόκληρη την επιφάνεια της πλάκας και
στη συνέχεια αφαιρείται, έτσι ώστε να παραμείνει μόνο στα σημεία που
βρίσκονται σε βάθος.
Επειδή οι χάλκινες
πλάκες ήταν ακριβές, ο Σενεφέλντερ τις αντικατέστησε με λίθινες. Το
χάραγμα στην πέτρα δεν έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα στο στάδιο της
εκτύπωσης, καθώς η λίθινη πλάκα δεν άντεχε στις δυνατές πιέσεις που
απαιτούνταν για την αποκόλληση του μελανιού από τις εσοχές της πλάκας.
Πειραματίστηκε, λοιπόν, και στην πορεία και, με τη χρήση διάφορων
χημικών, κατάφερε να δημιουργήσει θέμα με προεξέχοντα σημεία (όπως τα
σημεία της τυπογραφίας), διαβρώνοντας τα μέρη εκείνα της πέτρας που δεν
είχαν θέμα. Κατασκεύασε, δηλαδή, μια εκτυπωτική πλάκα με εξώγλυφο θέμα.
Αν και το εκτυπωτικό αποτέλεσμα ήταν ικανοποιητικό, η δυσκολία του
σχεδιασμού των γραμμάτων σε αντεστραμμένη μορφή τον ώθησε στη συνέχιση
των πειραμάτων του.
Παρατήρησε ότι, όταν
άπλωνε μείγμα νερού και σταγόνων λαδιού σε ένα τυπωμένο χαρτί, το λάδι
συγκρατούνταν μόνο στα μελανωμένα μέρη του εντύπου. Έτσι, πήρε από ένα
ήδη τυπωμένο βιβλίο μία σελίδα και την επάλειψε με νερό και στη συνέχεια
με λιπαρό μελάνι. Όπου η σελίδα ήταν λευκή, το νερό συγκρατούνταν, ενώ
όπου υπήρχε μελάνι, όπου δηλαδή το έντυπο ήταν ήδη τυπωμένο,
συγκρατούνταν το λάδι του λιπαρού μελανιού και όχι το νερό. Το λάδι
διέλυε κάθε φορά μέρος της λιπαρής μελάνης, η οποία άφηνε με πίεση το
αποτύπωμά της σ΄ ένα άλλο χαρτί, σε καθρεπτισμένη, βέβαια, μορφή. Από
αυτό το αντίγραφο, εφαρμόζοντας επαναλαμβανόμενα τη παραπάνω διαδικασία,
πήρε ένα σημαντικό αριθμό αντιτύπων.
Επειδή το τυπωμένο
χαρτί δε μπορούσε να δώσει πολλά αντίτυπα, ο Σενεφέλντερ προσπάθησε να
εφαρμόσει τις ίδιες αρχές σε μία λίθινη πλάκα από ασβεστολιθικό
σχιστόλιθο. Αυτό το κατάφερε με τη βοήθεια ενός λιπαρού σαπουνιού με το
οποίο σχεδίασε απευθείας τη λίθινη επιφάνεια· στη συνέχεια τη ράντισε με
διάλυμα νερού και μετά με λιπαρό μαύρο μελάνι. Όπου δεν υπήρχε λιπαρό
σαπούνι, η λίθινη πλάκα συγκρατούσε το νερό, ενώ όπου υπήρχε συγκρατούσε
το λιπαρό μελάνι. Άρα, το λιπαρό μελάνι συγκρατούνταν μόνο από τα
σημεία του θέματος.
Μπορεί ο Σενεφέλντερ
να μην κατάφερε να υπερπηδήσει τη δυσκολία του να σχεδιάζει το θέμα σε
μη αναγνώσιμη μορφή, πέτυχε, όμως, να επινοήσει μία νέα εκτυπωτική
μέθοδο, που δεν απαιτούσε την επίπονη διαδικασία του εσώγλυφου ή
εξώγλυφου χαράγματος του θέματος στην εκτυπωτική πλάκα. Η λιθογραφία με
την έννοια της επιπεδοτυπίας εφευρέθηκε το 1798, ενώ τα πειράματα είχαν
ξεκινήσει από το 1793.
4.2.2. Η σταδιακή εξέλιξη της λιθογραφίας
Από
το 1798 και μετά η ανάπτυξη της τεχνικής της λιθογραφίας ήταν γρήγορη. Η
λιθογραφία χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα από καλλιτέχνες εκείνης της εποχής
και αργότερα εξελίχθηκε και στη χρωμολιθογραφία. Η χρωμολιθογραφία
είναι η ίδια τεχνική, με τη διαφορά ότι χρησιμοποιήθηκαν για την
εκτύπωση περισσότερα από ένα χρώματα. Η τεχνική της λιθογραφίας
χρησιμοποιείται από τους καλλιτέχνες ακόμα και σήμερα. Το βασικό
μειονέκτημά της είναι η γρήγορη φθορά του θέματος της λιθογραφικής
πλάκας, εξαιτίας των πιέσεων της εκτύπωσης.
Στην προσπάθεια να
γίνει η μέθοδος αυτή πιο παραγωγική, χρησιμοποιήθηκε ένας λαστιχένιος
κύλινδρος ανάμεσα στην εκτυπωτική πλάκα και στο προς εκτύπωση υλικό.
Έτσι περάσαμε στην τεχνική της έμμεσης λιθογραφίας. Ο ενδιάμεσος
κύλινδρος έδωσε ένα ακόμη πλεονέκτημα στη μέθοδο: το θέμα έπαψε να
σχεδιάζεται σε μη αναγνώσιμη μορφή, γιατί σχεδιαζόμενο αναγνώσιμο στο
λίθο, μεταφέρεται αντεστραμμένο στον ενδιάμεσο κύλινδρο και από εκεί
αναγνώσιμο, πάλι, στο εκτυπωτικό υπόστρωμα.
Αργότερα, η
ασβεστολιθική πλάκα αντικαταστάθηκε από μεταλλική και η νέα τεχνική
ονομάστηκε τσιγκογραφία ή λιθογραφία όφσετ (offset, από τον αγγλικό όρο
OFF-SET – SET-OFF). Σύμφωνα την τεχνική αυτή, η εκτυπωτική πλάκα
απομακρύνεται από την εκτυπούμενη επιφάνεια, καθώς παρεμβάλλεται ένας
κύλινδρος καλυμμένος από καουτσούκ.
Όταν το 1904 ο Άιρα
Ρόμπελ (Ira Rubel) και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν τον ενδιάμεσο
κύλινδρο και φωτοχημικές διαδικασίες για τη μεταφορά του θέματος στην
εκτυπωτική πλάκα, η τεχνική άρχισε να καλείται και φωτολιθογραφία όφσετ.
